Al na een paar bladzijden begrijp je waarom de IJslandse schrijver Jón Kalman Stefánsson (1963) te boek staat als Nobelprijskandidaat. Wat een (meestal) virtuoze stijl, wat een intelligente observaties, wat een personages. In Nederland boekte hij enig succes met de trilogie Hemel en hel, maar een doorbraak bleef uit. Misschien brengt het onlangs verschenen Het geknetter in de sterren daar verandering in.

Deze roman uit 2003 vertelt het verhaal van een naamloos jongetje dat woont in 'een stad die Reykjavik heet', in zijn eentje opgroeit bij zijn vader en eindeloos gesprekken voert met zijn tinnen soldaatjes. Langzaam begrijp je dat de moeder kort daarvoor is overleden. In interviews heeft Stefánsson niet verhuld dat hem min of meer hetzelfde is overkomen.

Hartverscheurend zijn de scènes rond haar sterven, verteld vanuit de logica van een 7-jarige. Hopelijk, zegt hij tegen zijn tinnen soldaatjes, heeft ze het onder de grond niet te koud. Haar windjack hangt immers 'nog steeds' in de kast. 's Ochtends als hij naar school loopt, tast zijn rechterhand telkens naar haar linker die 'diep in de grond' is begraven. 'Misschien voelt ze zich alleen. Het moet ongemakkelijk zijn om in die kist te liggen, het is donker en zo nauw dat ze niet rechtovereind kan zitten om te lezen, ze kan geen gymnastiekoefeningen doen en al helemaal geen gitaar spelen, daarom heeft ze die in de bergruimte achtergelaten.'

Als op een ochtend 'opeens' een vrouw uit de slaapkamer van zijn vader komt en in de keuken verdwijnt, verandert alles. Van de buurtkinderen leert de jongen het nieuwe woord 'stiefmoeder'. 'Je kunt het wel vergeten', zeggen ze, 'ze eet je op, ze laat je achter in het bos, ze verkoopt je, ze mishandelt je.' Dat valt reuze mee, maar de vrouw, afkomstig uit het noorden van IJsland, heeft wel haar eigenaardigheden. Zo laat ze uit haar geboortestreek zeehondenvlees aanrukken, eten dat hij verafschuwt. Nog meer lijdt hij onder haar blikken en zwijgzaamheid. 'Soms knikt de vrouw en het voelt aan alsof ze een toespraak heeft gehouden.'

Door deze verhaallijn vlecht Stefánsson behendig de levensloop van de overgrootvader van de jongen, een pathologische rokkenjager, avonturier en drinkebroer. Rond z'n 30ste valt hij voor een beeldschone, roodharige 17-jarige met wie hij een gezin sticht. Maar de liefde geneest hem niet van zijn depressies. Eens in de zoveel tijd overvalt hem een diepe neerslachtigheid waarna hij dagen, soms weken achtereen 'verdwijnt' om te zuipen en achter de vrouwen aan te gaan. In zulke periodes geeft hij 'bergen geld' uit, waardoor zijn grootse ambities keer op keer stranden.

Al met al omspant Het geknetter in de sterren 150 jaar familiegeschiedenis, en dat in iets meer dan 200 pagina's. Mooie vondst is dat alleen de buitenstaanders namen dragen, terwijl de verwanten consequent 'vader', 'stiefmoeder' of 'grootmoeder' heten - ongeacht de levensfase waarin ze verkeren. Dat levert zinnen op als: 'Overgrootvader wikkelt een sprei om opa, drukt hem tegen zich aan, neuriet oude wijsjes, opa dommelt in.'

Zonder je voorouders, lijkt Stefánsson te willen zeggen, had je niet bestaan, was je niet wie je bent. Dus wil je begrijpen wie zij waren, in alle details. Tegelijkertijd ademt zijn roman het besef dat elk mensenleven niet meer is dan 'een komma in de geschiedenis'. Erg waar. En erg knap.

****

Uit het IJslands vertaald door Marcel Otten. Ambo Anthos; 216 pagina's; € 21,99.

Verberg tekst

In 2009 maakte Jón Kalman Stefánsson met zijn hartroerende ‘Hemel en hel’-trilogie de oerkracht van IJsland voelbaar. Zes jaar eerder liet hij in het pas vertaalde ‘Het geknetter in de sterren’ een naamloze jongen over de woeste getijden des levens vertellen. De IJslandse knul heeft net zijn moeder verloren en woont samen met zijn zwijgzame vader en diens nieuwe geliefde, die geheel onverwacht intrekt. De schrikbarende stiefmoeder doet de jongen wegvluchten in het denkbeeldige spel van tinnen soldaatjes, en in de verhalen die de

grootmoeder vertelt over de vier generaties die aan zijn onstuimige bestaan zijn voorafgegaan. Hoewel de kinderlijke rouw om een overleden moeder (‘Hopelijk is het onder de grond niet zo koud’) en de naar binnen gekeerde overlevingsstrijd van de 7-jarige dankzij de kleurrijke, licht absurde beeldspraak kunnen bekoren, zijn het vooral de terugblikken richting familiegeschiedenis waarin de lezer het liefst vertoeft. In de anekdotes over de nijvere overgrootvader en het hartverwarmende verleidingsspel tussen de ouders van het jongetje ontpopt Stefánsson zich als meesterverteller. Desondanks houden te groteske beschrijvingen het lezershart op afstand. De springerige compositie nodigt wel uit om pootje te baden, maar nog meer om in een omvangrijker epos te duiken. 

Verberg tekst

Wanneer een zevenjarige jongen zijn moeder verliest, is het verdriet groot. Op een dag stapt er een vrouw uit de slaapkamer van zijn vader en maakt ontbijt voor hem. De vrouw gaat niet meer weg en wordt zijn stiefmoeder. De band tussen de twee verloopt stroef. De stiefmoeder is een autoritaire vrouw van weinig woorden. De jongen is vaak eenzaam, maar vindt troost bij zijn tinnen soldaatjes. Een bont gezelschap aan vrienden en bekenden rondom de flat waarin hij woont zorgen voor de nodige spanning in zijn leven. In deze roman wordt de lezer meegenomen in het leven van vier generaties van een IJslandse familie. De jeugd van de jongen, de markante overgrootvader die door zijn overmatige alcoholgebruik zijn gezin regelmatig naar de rand van de afgrond loodst en een bijzonder liefdesverhaal voeren de boventoon. Goede vertaling vanuit het IJslands. Een poëtisch boek waar je goed de aandacht bij moet houden doordat er veel gewisseld wordt tussen de generaties en waarbij veel onbekende IJslandse (plaats)namen gebruikt worden. Van de hand van een van IJslands’ bekendste auteurs, met een unieke, beeldende schrijfstijl. Voor de liefhebber, geen alledaagse kost. Verberg tekst

In zijn uiterst weemoedige roman Het geknetter in de sterren schetst de IJslandse schrijver Jón Kalman Stefánsson een familieverhaal dat vier generaties omspant, vanaf 1900 tot het einde van de twintigste eeuw. Een chronologische opsomming van de lotgevallen van de opeenvolgende generaties is niet aan de orde. De schrijver beperkt zich tot een zevenjarige verteller en zijn overgrootouders, personages die de ruimte krijgen om tot leven te komen, terwijl de overige familieleden figuranten blijven.

De naamloze zevenjarige troont ons vanaf de eerste bladzijden mee in zijn leefwereld: het appartementenblok uit de jaren zestig waar hij woont, met een kruidenier, een bakker en een kapster. Meteen aan het begin van het boek geeft de schrijver de pointe weg: "Zo was het vroeger: ik, papa en de tinnen soldaatjes. Maar dat veranderde allemaal op die lenteochtend toen een vrouw uit de slaapkamer van mijn vader kwam en in de keuken verdween."

De naam is duister

Na een poos beseft de jongen dat de vrouw gekomen is om te blijven. Een naam krijgt ze nergens, maar hij voelt: "De naam is duister, behekst, en stijgt op uit de holen van sprookjes, en de naam is: stiefmoeder".

Niet lang daarvoor is de jongen zijn moeder verloren, zo blijkt. Het hele boek lang treurt hij om haar in registers die nu eens naïef, dan weer realistisch aandoen, maar altijd in bewoordingen die zo consequent die van een zevenjarig kind zijn, dat het de lezer duizelt bij zo veel hulpeloze droefenis.

De kompanen van de jongen zijn een paar buurtkinderen, maar vooral zijn tinnen soldaatjes. Die zet de schrijver in om de gevoelens van de zevenjarige te vertolken. Natuurlijk kan dat makkelijk melig uitpakken, maar dat gebeurt niet bij Stefánsson, die de grens tussen melig en geloofwaardig streng bewaakt. "Hopelijk is het onder de grond niet zo koud, zeg ik tegen de tinnen soldaatjes, mama heeft het windjack niet meegenomen, het hangt nog steeds in de kast."

Het verhaal van de overgrootouders is de tweede rode draad. Overgrootvader is een avonturier, maar hij strandt in Reykjavik, 'een piepkleine, kale nederzetting aan de rand van de Noordelijke IJszee'. Rond zijn dertigste lacht het geluk hem toe als hij met een zeventienjarig meisje - de latere overgrootmoeder - een hartstochtelijke zomer beleeft.

"Ze dagen de wereld uit tot een tweegevecht, gewapend met haar zeventien jaren, de augustusmaand, het totale licht van de sterren, maar dan wordt het herfst. Dan wordt het herfst en wat het leven van alledag heet, neemt hun uitdaging aan."

Heel realistisch schetst de schrijver hoezeer overgrootvader lijdt aan het dagelijkse leven. Telkens als het hem voor de wind gaat, krijgt hij buien van neerslachtigheid. Dan zet hij het op een zuipen en verdwijnt dagenlang. Zijn grootse plannen lopen telkens weer stuk.

Dat geldt ook voor zijn laatste grote idee: 'boer' worden op het barre schiereiland Snaefellsnes. Keer op keer sleurt hij zijn vrouw en kinderen mee. Maar hoewel 'overgrootmoeder' hem om onduidelijke redenen volgt, ze is zeker geen onderdrukte vrouw. Integendeel, als er iemand is die overgrootvader kan beteugelen, is zij het wel. Ze houdt het hele gezin op de been, ook zonder veel woorden.

Meer in de ik-vorm

Het geknetter in de sterren is misschien wel Stefánssons meest persoonlijke roman. Want terwijl zijn vorige romans - zoals zijn bekende trilogie Hemel en hel - vooral draaiden om het overweldigende IJslandse landschap en de verlorenheid van de mens daarin, lijkt hij hier sterker in de ik-vorm te spreken.

De inbraak die 'de schrijver' pleegt in het appartement waar hij opgroeide, om daar te ervaren dat 'alles verdwenen is', wekt bijvoorbeeld sterk de suggestie autobiografisch te zijn. Ook in deze roman slaagt Stefánsson er overigens in een consequente poëtische stijl te ontwikkelen, die onovertroffen en nog nooit gezien is.

Vert. Marcel Otten Ambo Anthos; 216 blz. €21,99.

Verberg tekst