Maria Vlaar

De IJslandse bestsellerauteur Jón Kalman Stefánsson (1963) reist niet meer zo vaak als een paar jaar geleden; hij past graag thuis op zijn kinderen. In Reykjavik kan hij rustig verder schrijven aan zijn nostalgische en poëtische romans over een IJsland dat er niet meer is. Maar voor de publicatie van het derde deel van zijn trilogie nam hij toch het vliegtuig naar het internationale literatuurhuis Passa Porta in Brussel.

Wist u van tevoren dat dit boek een trilogie zou worden?

'Nee, ik dacht één boek te schrijven en het werden er drie. Ik ben bijna alles vergeten wat ik geschreven heb. Ik schrijf in een droomtoestand en ben me nauwelijks bewust van wat ik doe. Zodra ik begin te schijven gooi ik alle plannen die ik van tevoren maakte en alle personages die ik heb bedacht overboord. Ik ga naar binnen, binnenin mij ontstaat de taal. Het is een poëtische en intuïtieve manier van schrijven. Onvoorspelbaar en onlogisch. Daarom ben ik ongeschikt om thrillers te schrijven, daar vind ik niks aan.'

In alledrie de boeken gaat het om dezelfde jongen die zich samen met een man tegen de natuur moeten verweren. Waarom?

'Het is meer de strijd tussen een man en zijn innerlijke leven. Het gaat mij om die oersterke, gesloten, zwijgzame mannen die nooit hun gevoelens tonen en die vaak beschreven zijn in de IJslandse saga's. Clint Eastwoods. Men denkt dat die mannen sterk zijn, omdat ze hun zwakheden verbergen. Maar als je dat je hele leven doet, word je ongelukkig. En de mensen die met je leven, worden dan ook ongelukkig, omdat er niet gepraat wordt. Daar gaat het mij om, dat mensen dat onterecht "sterk" noemen.'

'In alle Europese steden staan standbeelden van grote, sterke mannen, helden die iets betekend hebben in de geschiedenis: ze hebben gevochten en gedood. Nooit een vrouw. De hele maatschappij is gebouwd op mannelijkheid.'

U bent een feminist!

'Ja, ik ben een feminist. De jongen in de trilogie helpt de grote, zwijgzame Jens om gevoelens te hebben. De jongen is geen man en geen vrouw, hij zit daar tussenin.'

Geirthrud, de caféhoudster in uw boek, is een sterke, onafhankelijke vrouw.

'Om de samenleving te begrijpen kijk ik het liefst door de ogen van vrouwen en jongens. Geirthrud is gebaseerd op een vrouw die werkelijk bestaan heeft rond 1860. Ze was een bedreiging voor de mannelijke maatschappij, omdat ze rijk was, slim en sterk. De mannen probeerden haar klein te krijgen, en dat lukte ze door een zwakke man op haar af te sturen, als een Trojaans paard. Zij ontfermde zich over hem en verloor zo haar onafhankelijkheid.'

Waarom duurt het een hele tijd voordat de lezer doorheeft dat uw verhaal zich afspeelt in de negentiende eeuw?

'Ik houd niet van historische romans, vaak worden dat plaatjesboeken van hoe het vroeger was, en vormen zo een scherm tussen de lezer en het verhaal. Ik wil het verhaal van binnenuit vertellen, vanuit de personages zelf. Mijn personages hebben iets tijdloos, alsof ze ook in deze tijd zouden kunnen leven, terwijl ze tegelijk heel goed weten wat er 120 jaar geleden gebeurde. Daar heb ik een oplossing voor gevonden: ik vertel het verhaal vanuit de doden. Dat werd mijn uitgangspunt voor de trilogie.'

In het dorpje dat u beschrijft, wemelt het van de bijzondere personages die onder zware omstandigheden moeten zien te overleven.

'Mensen stierven toen van de honger en de kou. Het is onze plicht om ons dat te herinneren. Als je het verleden niet kent, dan verdwaal je in de toekomst. Schrijvers hebben de taak om de mensen te laten voelen dat er maar één "tijd" is. Er is er geen verleden of toekomst, maar alleen tijd, waar wij middenin zitten. De mens is vol herinneringen en gedachten aan de toekomst en nooit alleen maar in het heden. Ik wil het verleden herinneren en naar het heden brengen.'

Er is één familie van wie het hele dorp economisch afhankelijk is. Wilde u de sociale strijd laten zien die in die dagen in IJsland speelde?

'En nu niet meer dan? Vindt u IJsland of Europa nu een vrije samenleving? We kopen onze kleren en voedsel bij de grote bedrijven die in feite onze geest bezitten. Coca-cola bijvoorbeeld smaakt verschrikkelijk, alsof er iets in ligt te rotten. En toch drinkt iedereen het. Een paar decennia geleden rookte iedereen nog, beïnvloed door Hollywoodsterren. Dus hoe vrij is de mens nu eigenlijk?'

Heeft u een politieke boodschap?

'Ja, als je over mensen schrijft gaat het er al snel over hoe men een persoon kan zijn in het universum of in de samenleving. Over hoe moeilijk het is te weten wie je bent en vrij te zijn.'

Is Geirthrud een vrije persoon?

'Dat weet ik niet. Ik denk dat ze sterk is, maar ze is zó bang om onvrij te zijn dat ze zich niet kan binden aan een ander. En uiteindelijk wordt ze verplicht om te trouwen met een man van wie ze niet houdt omdat de familie die het hele dorp bezit, haar bezittingen dreigt af te nemen. Maar de man die de dorpelingen in zijn greep heeft is zelf ook niet vrij. Hij heeft een gezin, maar kent weinig genegenheid. Vrijheid is zeer relatief.'

Hoe belangrijk zijn boeken en literatuur in uw werk?

'Op IJsland hadden we geen kunst, alleen boeken. In iedere boerderij waren wel een paar boeken, hoe arm men ook was, en iedereen vertelde elkaar saga's. Ons slagschip tegen de Denen, die ons eeuwenlang hebben overheerst, was poëzie in een taal die zij niet begrepen. Zo heeft de literatuur het zelfbeeld van de IJslanders opgebouwd.'

'Er zijn ook IJslanders die nooit lezen. Toen ik tijdens mijn studie in de visverwerking werkte om geld bijeen te schrapen voor mijn eerste poëziepublicatie, lieten mijn collega's mijn bundel rondgaan in de koffiepauze. Iedereen bekeek het, maar niemand zei iets. De enige kritiek die ik kreeg was: waarom heb je zoveel wit gelaten op de pagina's? Misschien ben ik voor die collega's wel romans gaan schrijven: om de pagina's op te vullen.'

'Literatuur en vertalingen vergroten je wereld. Als de Amerikanen Arabische literatuur hadden gelezen, dan hadden ze na de aanval op de Twin Towers nooit alle Arabieren klootzakken gevonden.'

Wat betekent de Nobelprijswinnaar Halldor Laxness voor IJsland?

'Dat Laxness in 1955 de Nobelprijs kreeg was alsof er een atoombom viel in IJsland. Vóór die tijd werd hij door velen gehaat, omdat hij negatief over boeren zou schrijven. Daarna was hij plotseling een held. Decennialang durfde niemand hem te bekritiseren. Voor een schrijver in ons land is Laxness dus een berg die je te beklimmen hebt.'

Kan een leven voor de literatuur samen gaan met gewoon levensgeluk? De jongen zegt dat poëzie het enige is wat telt.

'Dat hoort als je jong en dorstig en ongeduldig bent. In die tijd leefden de dichters en kunstenaars een zwaar leven. De kunst zat in ze, en dan móet het eruit komen. Maar een leven in de maatschappij was niet eenvoudig. De jongen vindt zijn uitweg door anderen te helpen met hun levensvragen.'

Hij schrijft brieven die de levens van de geadresseerden voorgoed veranderen.

'Hij geeft ze vleugels waarmee ze weg kunnen vliegen. Maar in zijn brieven is hij veel wijzer dan in het echte leven. Dat is poëzie, dat is literatuur. Niet in de schrijver, maar in het geschrevene is de kunst te vinden. Zoals een pianist die zijn vrouw slaat, maar piano speelt als een engel.'

En zoals uw treurige personage Snorri in het ruim van een vissersboot, midden in een storm op zee, Bach speelt op een harmonium?

'In IJsland leven 320.000 mensen. Velen daarvan schrijven en musiceren heel verdienstelijk. Hoe dat komt? IJsland lijkt een magisch land, maar het is geen tovenarij. Het komt door het isolement. De natuur is zo hard, en de keuze zo scherp: óf alleen hard werken in de vis, óf je droom najagen. Je hebt een droom nodig om in IJsland te overleven.'

Maar ook koffie, liederen, sterkedrank en stokvis, die in alle IJslandse romans opduiken?

'Ja, zonder koffie gaat het niet. Het is natuurlijk een importproduct. Maar in IJsland er kan alleen gepraat worden als er koffie bij wordt gedronken. En als IJslanders samenkomen en heel gelukkig zijn, dan zingen we een lied over de koude, eenzame vlakte, dat het noorden van het eiland verdwenen is en er geen plek meer is om naartoe te gaan.'

'En dat lied zingen we dus als we heel erg gelukkig zijn!'

Er wordt een film gemaakt van de trilogie. Bemoeit u zich daarmee?

'Nee, ik durf me er niet aan te branden. Ik schrijf zo intuïtief, met allerlei zijpaden. De filmers moeten van mijn duizend pagina's hun eigen verhaal maken, personages samenvoegen, vanalles weglaten. In de bioscoop zul je niet het boek zien, maar de film. Dat is iets volkomen anders.'

Uw trilogie eindigt open. Zult u ooit nog boek vier schrijven over de jongen?

'Veel lezers vragen me dat. Maar nee, ik ben nu aan iets nieuws begonnen. Boek vier mogen de lezers zelf bedenken.'

Maria Vlaar ■

Verberg tekst

Het hart van de mens is het sluitstuk van een trilogie. Met de voorafgaande delen Hemel en hel en Het verdriet van de engelen had de IJslandse auteur Jón Kalman Stefánsson ons al ruimschoots weten te overtuigen van zijn buitengewone zin voor sfeerschepping en zijn poëtische kijk op de condition humaine. In de derde roman van de reeks gaat hij verder op de ingeslagen weg. Het hoofdpersonage, een naamloze jongen, heeft een zware sneeuwstorm overleefd en wordt samen met een van zijn reisgezellen, de postbode Jens, verzorgd door het gezin van een dorpsarts. Ondanks het verdriet om de verdwijning van hun derde metgezel zijn Jens en de jongen snel aan de beterhand en besluiten ze terug te keren naar het dorp waar ze vandaan komen. Vlak voor zijn vertrek raakt de jongen danig onder de indruk van een roodharige schone, die hem verwarrende brieven zal sturen als hij weer thuis is.
Hoewel het de taal is die centraal lijkt te staan bij Stefánsson, wisselen de gebeurtenissen en intriges elkaar snel af in zijn romans. Ook in Het hart van de mens raken we verwikkeld in een aantal vaak schrijnende, soms ontroerende verhalen over eenzaamheid, onderdrukte erotische gevoelens en ontluikende seksualiteit. Veel van de dorpsbewoners rond de jongeman kampen met innerlijke conflicten, verliezen hun geliefde of trekken weg om een beter bestaan te vinden. Geirthrud, bij wie de jongen inwoont, heeft een relatie met de kapitein van een schip dat zo nu en dan aanlegt in de dorpshaven, tot een storm opsteekt, het schip kapseist en de kapitein verdrinkt omdat hij het kattenjong dat hij van zijn dochtertje gekregen heeft, niet aan zijn lot wil overlaten. Daarop neemt Geirthrud de rationele beslissing om te trouwen met Gisli, de rector van wie de jongen les krijgt. De roman eindigt met een bruiloft, maar opnieuw loopt niets zoals verwacht. Op de allerlaatste bladzijden balt Stefánsson zijn stilistische vermogens samen in wat een synthese lijkt van zijn gevoel voor tragiek en de voor zijn romanreeks zo typische beschouwingen over de helende kracht van taal.
Het is niet moeilijk te begrijpen waarom Stefánsson in de prijzen is gevallen in Scandinavië. Zijn proza spitst zich op een bijzonder poëtische manier toe op natuurbeschrijvingen en karakterschetsen, maar raakt de lezer vooral met zijn vondsten. Wat te denken van een citaat als ‘niets ter wereld is zo helder en puur als de maand juni... […] Is het vanwege de helderheid dat de tijd in de zomer eindeloos lijkt te zijn […]. Vandaag is het de honderdeneerste juni, zeggen wij wellicht als de kalender de vijftiende aangeeft’. Toegegeven, de vele overpeinzingen, vaak gevat in lange hoofdzinnen die steeds met komma’s worden afgebakend, stokken het verteltempo soms wat, maar voordat je kunt vinden dat er wat te veel wordt gemijmerd of verzucht in het IJsland van Stefánsson, heeft de handeling weer een van zijn vele dramatische wendingen genomen.
[Freek Adriaens] Verberg tekst

Derde deel van een trilogie over volwassenwording van de beroemde IJslandse schrijver (1963). Eerder verschenen ‘Hemel en hel’* en ‘Het verdriet van de engelen’**. De delen kunnen onafhankelijk van elkaar gelezen worden. In dit deel vindt de naamloze hoofdpersoon, door de alwetende verteller slechts aangeduid als ‘de jongen’, eindelijk zijn bestemming. Na de vriesdood van zijn vriend Baldur (in deel 1, spelend in de winter), de bijna-vriesdood van hemzelf en de zwijgzame postbode (in deel 2, voorjaar) keert hij in de losbarstende zomer terug naar zijn dorp en naar ‘zijn’ Geirthrud. Heel wat figuren passeren de revue, met schitterende anekdotes en ontroerende levensverhalen, zoals dat van de dappere Andrea, die haar echtgenoot durft te verlaten, en de in het leven teleurgestelde dorpsonderwijzer Gisli, die ‘de jongen’ inwijdt in de geheimen van de literatuur. Prachtige, sfeervolle roman over liefde, zingeving, leven en dood, die geen lezer onberoerd zal laten, met sublieme natuurbeschrijvingen, psychologische verdieping, filosofische beschouwingen en liefde voor het woord, met name de poëzie. Kleine druk. Verberg tekst